Eduard Bomhoff

Met z’n allen in de fout

“Traag en stroperig” – dat is de bekende kritiek op het Nederlandse podermodel. Twee stappen naar voren en anderhalve stap naar achteren. Maar dat kan natuurlijk niet de hele waarheid zijn over de kwaliteit van de Nederlandse politiek. Als langdurig overleg uiteindelijk leidde tot goede uitkomsten, dan zou toch gelden: “eind goed, al goed”. Bovendien, een land dat veel tijd nodig heeft om te beslissen, heeft ook tijd om dwaze voorstellen af te zinken. Een zelden genoemd voordeel van het poldermodel is dat gevaarlijke ideeen weinig kans maken; ze zakken weg in het drijfzand van de vergadercultuur.

De Nederlandse economie is niet al drie jaar ziek, omdat wij door het podermodel altijd te laat zijn met verstandige besluiten, maar omdat wij door het poldermodel ook een paar grote fouten hebben gemaakt. Eén fout heb ik hier al vaak besproken: de eenzijdige nadruk op “loonmatiging” als recept tegen alle kwalen, zelfs nu de kans op succes nul is, omdat alle landen om ons heen ook een lage loonstijging hebben en Nederland zich daar niet spectaculair van kan onderscheiden. Nu komt het Internationale Monetaire Fonds met een andere zware kritiek op het Nederlandse economische beleid: er is geen Euroland waar het management van het financieringstekort zo fout is als Nederland.

Er zijn twee goede manieren om van jaar tot jaar om te gaan met het financieringstekort en er is één foute formule. Goed is om een meer-jarenplan te maken voor de uitgaven en de belastingen en dat plan consequent uit te voeren, ongelet schommelingen in de economische conjucntuur. Is de economische groei hoger dan verwacht, dan komt het tekort gunstiger uit, want de overheid ontvangt meer belasting en betaalt minder uitkeringen. Is de economische groei teleurstellend, dan wordt ook minder belasting betaald en zal het tekort wat hoger uitkomen. Over een kabinetsperiode kunnen mee- en tegenvallers elkaar compenseren, en zo niet, dan is er reden om het volgende regeerakkoord te baseren op meer voorzichtige veronderstellingen.

Een andere formule voor het tekort heeft ook voordelen: als de economische groei al te uitbundig wordt, probeer dan wat minder uit te geven, zodat de overheid een dempend effect heeft op de economie. Het zo gespaarde geld kan worden ingezet wanneer de conjunctuur in een ander jaar tegenzit: de overheid kan dan extra geld in de economie pompen en daarmee de teruggang van de private sector afremmen. Zo’n subtiel recept voor het financieringstekort werkt misschien beter in theorie dan in de politieke praktijk waarin het gevaar groot is van een eenzijdige toepassing: wél meer besteden als het slecht gaat, maar niet afremmen in de vette jaren. Daarom zijn de meeste academische economen voorstander van een vast meerjarenplan voor het financieringstekort dat niet reageert op tijdelijke mee- en tegenvallers in de economische groei.

In elk geval is er één slechte procedure, en dat is om nog eens extra te besteden in de goede jaren, en krampachtig af te remmen als de private sector het toch al moeilijk heeft. Laat dat nu precies zijn wat Nederland heeft uitgevreten over de periode van Duisenberg, Ruding, Kok en Zalm, en bovendien heftiger dan alle andere Euro-landen. Voor ieder procent oververhitting in de economie, deed de minister van financieen er gemiddeld nog eens 0.35 procent bovenop – en andersom in de magere jaren die daarmee zonder goede reden nóg moeilijker werden.

Minister Zalm, bij voorbeeld, stookte de kachel extra op in 2001 – ongetwijfeld met het oog op de verkiezingen van mei 2002. Voor 2003 bereidde hij een begroting voor die juist te streng was (Herman Heinsbroek’s intuitie als minister in Balkenende-I was op dat punt correct). Minister Ruding maakte grote fouten tijdens het kabinet Lubbers-II door niet meer te bezuinigen toen de economie sneller ging groeien.
Is deze kritiek van het IMF niet ook een kritiek op het knusse poldermodel, waarin op Prinsjesdag de partijen van de oppositie wel een eigen begroting indienen, maar bang zijn om met een ander financieringstekort te komen dan de regering en het Centraal Planbureau? Kritiek ook op een land waar de Centrale Bank te dicht aanschuift tegen de politiek en dus niet meer echt onafhankelijk is. Het valt me op dat de discussies over de opvolging van President Wellink bij de Nederlandsche Bank er van uitgaan dat als minister Zalm die baan wil, hij hem kan krijgen. In de VS zijn Prof. Martin Feldstein en Prof. Glenn Hubbard veelgenoemde kandidaten om voorzitter Greenspan op te volgen. Een andere cultuur met meer spanning en conflict in de politiek – en daarmee ook minder kans dat ministers het zó lang zó fout kunnen doen en zelfs van de politieke oppositie geen kritiek krijgen

Prioriteiten voor 2005

Volgens minister Brinkhorst van Economische Zaken gaat het nog steeds om de loonmatiging. Dan is er slecht nieuws: 2005 wordt het vierde jaar waarin daar niets van terecht komt. Volgens de laatste cijfers zullen de kosten in de Nedelandse industrie ook in 2005 zich ongunstiger ontwikkelen dan in de concurrerende landen. Dat was in 2002, 2003 en 2004 ook al zo. Vroeger was dat anders en het recept van loonmatiging had wél zichtbare gevolgen in de recessie van 1980-82. Toen bleven de kosten in Nederland inderdaad een paar jaar flink achter bij de concurrenten – in totaal 16 procent in de eerste drie jaar van het kabinet Lubbers-I. Wat een contract met Balkenende die de concurrentiepositie heeft zien verslechteren met 10 procent in de eerste twee jaar van zijn premierschap.

De strategie van Brinkhorst is om twee redenen mislukt. De loonstijging in het buitenland is al laag en Nederland kan daar alleen maar stevig onder komen door te devalueren, maar dat is onmogelijk sinds de invoering van de Euro. En de economische groei was tijdens de eerste drie jaar van Lubbers in totaal 8 procent, tegen een geschatte 1 procent voor het totaal van 2003, 2004 en 2005. Bij een behoorlijke economische groei gaat de bezettingsgraad omhoog en kunnen bedrijven dus meer produktie maken met hun machines of met de winst diepteinvesteringen doen. Dat is gunstig voor de kosten. Maar als de groei stagneert, zoals nu, blijft de bezettingsgraag laag en zal de produktiviteit tegenvallen.

Hier zijn mijn suggesties voor prioriteiten in 2005. In de eerste plaats het besef dat Nederland er rampzalig aan toe is. Nergens in de OECD is de economische groei over de jaren 2001-2005 zo laag als in Nederland en nergens heeft de regering zo’n foute aanpak. Als premier Balkenende dan ook nog aankondigt het “karwei te willen afmaken” schept hij de indruk dat het schip van staat op koers ligt. Helaas is dat niet zo.

Een eerlijke analyse moet beginnen met de verstoorde relatie met de 1 miljoen Nederlanders die God aanspreken als Allah. President Bush heeft al een paar dagen na 11 september een moskee bezocht, gebeden met moslims en verklaard dat God en Allah natuurlijk dezelfde zijn. Het zou hartverwarmend zijn wanneer onze koningin in een moskee diezelfde eenheid zou uitspreken. Daarna zouden de 16 miljoen Nederlanders samen moeten werken aan herstel van de rechtsstaat. Het is scheef wanneer iemand die in een radiouitzending een vaag dreigement uit aan het adres van een minister daarvoor 16 maanden onvoorwaardelijk de cel in gaat, terwijl grove beledigingen van de profeet Mohammed worden geprezen als voorbeelden van vrije meningsuiting. Minister Brinkhorst had groot gelijk toen hij Hirsi Ayaan dringend vroeg om haar wilde tirades te stoppen en het was verdrietig om te lezen dat de VVD hem daarvoor kritiseerde. De rechtsstaat geldt voor beledigde ministers, maar ook voor het echtpaar dat werd verdreven uit de woning in Amsterdam, voor de juwelier bij wie veertig keer is ingebroken, voor kamerlid Wilders en voor moslims die in hun geloof worden gekwetst.

Daarmee is de lucht geklaard om ook de economie aan te pakken. Op de Zwitserse website van UBS staat een gedetailleerde vergelijking van kosten in all Europese landen en daaruit blijkt dat Nederland niet slecht afsteekt bij de lonen, maar op de duurste plaats staat bij de huren in de vrije sector. Te veel Nederlanders wonen in goedkope corporatiewoningen en blokkeren zo een goede verdeling van de voorraad. Daarnaast zijn de huuradviescommissies de dood in de pot voor de vrije sector. Een buitenlandse manager die in Amsterdam wil huren betaalt veel meer dan zelfs in Zurich of Geneve. De verwoeste huurmarkt is misschien het grootste economische probleem van Nederland en de landelijke overheid moet het aanpakken, omdat de politieke samenstelling van de kiezers in de grote steden het lokaal onmogelijk maakt om er iets aan te doen.

Mijn vierde en laatste wens voor 2005 is het lokaal regelen van lonen, overtijdvergoedingen en werktijden. Duitsland is daar al verder mee dan Nederland. Alleen in Nederland hebben bij voorbeeld alle afdelingen van alle ziekenhuizen nog een identieke regeling voor overwerk – volgens deskundigen de grootste rem op meer produktiviteit in die belangrijke sector.

Balkenende kan beter ophouden over “afmaken van het karwei”, want hij heeft nog niets gedaan aan drie van de genoemde vier punten, en voor wat betreft de rechtsstaat lijkt hij nog te geloven dat Nederland een toonbeeld is van vrije meningsuiting. Eindelijk een “sense of urgency” en een nieuwe richting in het beleid – het is heel wat, maar in de eerste dagen van Januari zijn alle rechtschapen wensen geoorloofd.