Eduard Bomhoff

Vijf jaar na de moord

Pim Fortuyn is absoluut niet vergeten. Iedere keer als ik in Nederland kom, zeggen mensen hoe ze hem missen. Voor een groot deel is dat heimwee naar een flamboyante toneelpersoonlijkheid. Fortuyn kon een gehoor meeslepen met zijn indringende stijl. Wat hij zei was niet zo subtiel, maar het klonk alsof Professor Pim er lang op had gestudeerd. En hij stond voor zijn uitspraken. Een groot deel van Nederland kreeg maar geen genoeg van Fortuyn omdat ze nog nooit zo’n elegante standwerker hadden gezien. Meer dan anderhalf miljoen Nederlanders stemden postuum op hem in Mei 2002 – vaak hun eerste gang naar het stemlokaal.

Fortuyn is nu vijf jaar dood; wat blijft van zijn ideeen? Zijn campagne tegen de regenten veroorzaakte de onmiddellijke afgang van Ad Melkert en Hans Dijkstal, twee lijsttrekkers van grote partijen, maar had geen blijvend effekt. Nederland blijft het enige land in Europa waar de minister van Binnenlandse Zaken de burgemeesters selecteert. Minister Ter Horst heeft binnen een maand na haar benoeming al laten weten dat ze bij nieuwe benoemingen zal afwijken van de voorkeur van de gemeenteraden om haar politieke agenda door te zetten. De democratisch gekozen burgemeester is cruciaal omdat burgers dan druk kunnen uitoefenen om criminaliteit of andere grote problemen aan te pakken. Kandidaten voor de post van burgemeester zullen beloftes maken in hun campagne en kunnen daar dan aan worden gehouden. Omdat burgemeester Cohen van Amsterdam nooit is gekozen, weten we niet of de Amsterdammers achter zijn vriendelijke integratie-politiek staan. In Rotterdam zegt burgemeester Opstelten dat hij een “bestuurder” is, niet een politicus – probeer dat maar eens uit te leggen aan burgemeester Livingstone in Londen of burgemeester Bloomberg in New York. Londen heeft succesvol rekeningrijden omdat Livingstone meer is dan een bestuurder; New York ziet de criminaliteit al maar verder dalen omdat Giuliani en Bloomberg persoonlijke moed en een mandaat van de kiezers kunnen inbrengen. In Nederland daarentegen blijft het kabinet een outplacementbureau voor gefaalde politici, althans van de gevestigde partijen.

Niet alleen de burgemeesters worden benoemd, maar oud-politici worden ook geparachuteerd bij de universiteiten en de lobbies. Een oud-minister van onderwijs is driekwart jaar werkloos en wordt dan voorzitter van het midden- en kleinbedrijf, hoewel hij toegeeft daar geen enkele ervaring mee te hebben: “Maar ik heb een goed netwerk in de VVD”. In de gezondheidszorg bezetten drie VVD-politici de belangrijkste posten van voorzitter van de verzekeraars, voorzitter van de ziekenhuizen en voorzitter van het tarieforgaan. Minder dan 0,3 procent van de Nederlanders is lid van die partij, en toch wordt de selectie tot die minuscule groep beperkt. Geen van de drie had een relevante opleiding of ervaring. Fortuyn richtte zijn kritiek zowel op het onbenul van de regenten als op het demokratisch deficiet; op beide dimensies is er nog niets verbeterd.

Op twee andere terreinen is de invloed van Fortuyn wel zichtbaar. Zijn “Nederland is vol” verhaal droeg bij tot een sterke afname van het aantal toegelaten asielzoekers. Fortuyn paste niet goed in het links-rechts schema, omdat hij aan de ene kant het aantal laag opgeleide immigranten wilde verminderen, maar tegelijk duidelijk maakte dat we fatsoenlijk en genereus moesten zijn tegen alle asielzoekers die al jaren in Nederland woonden.

Fortuyn was geen Islam-deskundige en ik was ook geen bewonderaar van zijn uitspraken over de Islam: hij had weinig gereisd en nog minder gelezen. Maar in Elsevier schreef hij direkt na de aanvallen van 11 September 2001 een column met de juiste accenten: er is een probleem met de Islamitische cultuur vanwege discriminatie tegen vrouwen en homo’s, en er zijn ayatollah’s die met hate speech een theocratie willen vestigen. Dat is helaas allemaal waar, en bij Fortuyn ontbreken de krampachtige, schrille, en onhistorische pogingen van Hirsi Ali en Geert Wilders om de schuld voortdurend neer te leggen bij de profeet Mohammed of bij het heilige boek van de Muslims.

Fortuyn zag Nederland graag anders, maar wilde dat niet bereiken met een kruistocht tegen de Islam, maar liever door een terugkeer naar de wereld van Ot en Sien. Op de lagere school moet hij lang hebben gekeken naar de schoolplaten van Cornelis Jetses, met hun nu zo nostalgische titels: “De lente op den akker”, “De kaasbereiding”. Maar zoals Joop den Uyl – ooit zeer bewonderd door Fortuyn – al zei: “die tijd komt nooit meer terug”. Fortuyn wilde die tijd wél terug en schreef in zijn laatste boeken met heimwee over verloren gezag van ouders en onderwijzers. De politiek kan bijdragen aan respect en normbesef door hard en consequent op te treden tegen iedereen die –hoog of laag – zich niet aan de regels houdt. Ook daarom was Fortuyn zo tegen de regenten die elkaar afdekken en schreef hij zonder mededogen tegen falend normbesef bij Bram Peper en andere politici. Maar afgezien daarvan wist Fortuyn natuurlijk ook niet hoe het Holland van zijn jeugd weer terug kon komen.

Veel politici, te beginnen met de minister-president, spreken in dat verband graag over herstel van normen en waarden. Ze nemen dan aan dat in een gezonde cultuur iedereen er dezelfde waarden op na houdt. Rembrandt’s strenge “Staalmeesters” en Jan Steen’s dronken bruiloftsgasten – hadden die dezelfde waarden? De schout en zijn rakkers moesten in de gouden eeuw voor iedereen dezelfde normen handhaven – maar dat is iets anders dan de “waardengemeenschap” waar politici over spreken. Dat is een on-historisch construct en niet meer dan code voor een voortdurende aanval op de Islam. In Maleisie ontvang ik mijn dagelijkse exemplaar van de Financial Times in een lokale editie en dus was twee weken geleden op de foto van Winston Churchill de sigaar met een zwarte balk bedekt. Dat is een poging om de norm van “niet-roken” te versterken, maar tegelijkertijd adverteert de Maleisische regering het “Visit Malaysia 2007 year” met als Unique Selling Point de rijke verschillen tussen de verschillende culturen. “Normen” gelden voor iedereen, maar waarden kunnen in een cultuur verschillen. Bij Fortuyn mocht Nederland een stuk strakker worden in de normhandhaving; zijn ideeen over cultuur bleven romantisch en onuitgewerkt.

Wat is dan de balans? De regenten regeren nog steeds. Fortuyn’s politieke partij heeft nooit iets betekend en is al weer verdwenen. Fortuyn’s kritiek op de Islamitische cultuur was oppervlakkig maar beter getroffen dan de latere aanvallen op de godsdienst door Wilders en Hirsi Ali, en wordt trouwens door de Arabische oppositie wijd gedeeld. In plaats van zijn nostalgie naar het overzichtelijke Holland van zijn jeugd zijn twee stromingen gekomen die beiden niets goeds beloven: Balkenende kan maar niet het onderscheid maken tussen normen en waarden, en Bolkestein verkoopt pseudo-wetenschap over de clash tussen Islamitische en Christelijke waarden. En het plezier in de politiek is na 6 mei 2002 verdwenen. Pim, we missen je.

5 Jaar na Fortuyn

5 Jaar geleden leefde Pim Fortuyn nog en was hij midden in de verbazende campagne waarin hij postuum PvdA en VVD versloeg. Hij had twee hoofdpunten: een aanval op de regenteske bestuursstijl in Nederland; en een pleidooi voor een terugkeer naar de cultuur van de jaren vijftig waarin hij zelf was opgegroeid. Van het eerste punt is niets terecht gekomen. Nog steeds is Nederland het enige land in de regio waar burgemeesters niet worden gekozen, maar benoemd. En nog steeds is lidmaatschap van een traditionele politieke partij nuttig voor de carriere van hoge ambtenaren. Het kabinet blijft een out-placement bureau voor ex-politici. Wat betreft zijn kritiek op de regenten en hun slappe sorry-cultuur ben ik het altijd eens geweest met Pim Fortuyn; het blijft jammer dat zijn partij zo compleet faalde om dat stokje van hem over te nemen.

De romantische ideeen van Fortuyn om de klok vijftig jaar terug te zetten naar de ordelijke en beleefde samenleving van de leesplankjes met Aap, Noot, Mies waren altijd moeilijk te plaatsen gezien zijn persoonlijke geschiedenis. Is het niet makkelijker om in te voelen hoe Gerard Reve moeite had met het bekrompen Nederland in zijn roman “De Avonden”, dan om mee te gaan met Fortuyn’s nostalgie? Was Nederland wel zo leuk in de tijd dat homosexualiteit werd gezien als een ziekte?

Na de moord op Fortuyn is de bescherming van de Hollandse cultuur in twee richtingen retorisch uitgewerkt. Bolkestein, Wilders en Hirsi Ali hebben Fortuyn’s kritiek op de Islam in veel hardere vorm doorgezet. De wijsheid van een aanval op een van de grote wereldgodsdiensten kunnen lezers van FEMBusiness zelf beoordelen. Balkenende, Paul Scheffer en veel andere politici in CDA en PvdA hebben het debat geformuleerd in termen van “normen en waarden”, maar daarbij de fundamentele fout gemaakt om geen onderscheid te maken tussen die twee noties. “Normen” zijn regels voor gedrag en daar moet iedereen zich aan houden. “Waarden” als vrijheid of tolerantie geven aan wat voor ieder van ons een ideaal mag zijn. Maar hadden de calvinistische “Staalmeesters” van Rembrandt dezelfde waarden als de dronken bruiloftsgasten bij Jan
Steen? Of nog eerder: hadden Middeleeuwse ridders en jonkvrouwen dezelfde waarden als kloosterlingen of turfschippers? Het is een fictie dat in een vitale samenleving iedereen dezelfde waarden moet aanhangen – en het laatste wat we moeten wensen is dat politici ons waarden gaan voorschrijven.

Ik heb er Geert Hofstede’s beroemde studie “Culture’s Consequences” over waarden van IBM-medewerkers nog eens op nageslagen. Op p. 276 schrijft hij “values vary widely within cultures” – daarmee bevestigend dat de zucht naar homogene waarden on-historisch is. Hofstede’s boek eindigt met adviezen hoe mensen vanuit verschillende culturen kunnen samenwerken – het omgekeerde dus van tips over hoe ze elkaar moeten vermijden.

De bank HSBC benadrukt in haar advertenties hoeveel variatie er is in culturen en symbolen. “Ouderdom” betekent bij ons “niet meer bij de tijd”, maar in China: “wijsheid” en “respect”. Als financiele instelling moet de bank intern strakke normen handhaven voor al haar medewerkers, en die mogen niet verwateren nu de 150,000 medewerkers uit zo veel culturen komen. Wat een grote bank kan, moet een natie ook kunnen: streng de normen handhaven, en die waar nodig zelfs meer expliciet maken voor nieuwkomers, zodat de cultuur herkenbaar blijft. Maar laat politici verstandige wetten maken, en daarover met elkaar strijden, en niet bezwijken voor de pseudo-wetenschap van Bolkestein die beweert dat Europa ooit één waardengemeenschap was. Hoe Nederland er uit ziet is voor een goed deel bepaald door de Nederlandse geschiedenis en dat moeten nieuwkomers accepteren. Maar hate-speech over vreemde waarden doet denken aan de zwartste pagina’s uit de Europese geschiedenis.

Niks “stakeholders” bij ABNAmro

De aandeelhouders van ABNAmro hebben gesproken en de Bank gaat proberen zo veel mogelijk waarde voor hen te realiseren. Hoe kan het ook anders? Ook minister Bos van Financien sluit zich aan bij de monomane visie van de aandeelhouders. Op 21 April zei de minister dat er slechts twee criteria waren: geen instabiliteit in het financiele systeem, en een ordelijk bidproces voor de ABNAmro. Minister Bos deed die uitspraak vooral om president Wellink van de Nederlandsche Bank in de luwte te houden. Wellink had twee keer misverstand gewekt met uitspraken over de toekomst van ABNAmro. De EU in Brussel kreeg de indruk dat nationale, Nederlandse belangen in de weg konden staan van maximale waarde voor de aandeelhouders. En vanwege de affaires in Italie vorig jaar, toen met ABNAmro in de rol van jager, niet van opgejaagd wild, waren buitenlandse toezichthouders en politici fel tegen elke uitspraak van Wellink die zou suggereren dat hij ABNAmro in bescherming nam. Nu Bos heeft gesproken, is het echter duidelijk dat de aandeelhouders hun rol van eigenaar van de bank volledig kunnen uitoefenen. Niets over de zogenaamde “stakeholders” van de bank: het personeel, en de stad Amsterdam die bankiers en bijbehorende advocaten en andere dienstverleners gaat verliezen.

De Nederlandsche Bank en de AFM zijn er natuurlijk nog om de belangen van de klanten te waarborgen, met name de klanten aan de passief-zijde van de balans en de kopers van beleggingsfondsen van de bank. Daarom is de rol van Wellink ook zo gecompliceerd. Hij heeft gelijk dat een opsplitsing van de bank in het algemeen de risico’s voor de rekeninghouders vergroot omdat de activa van de resterende brokstukken minder spreiding zullen vertonen. Nog belangrijker is het risico dat financiering van de opsplitsing leidt tot meer vreemd vermogen op de balans en minder marge tussen het feitelijke kapitaal en de minimumeisen van de BIB in Bazel. Vanwege het speciale karakter van een bank – een lange balans met veel opeisbare passiva en weinig ruimte om verliezen te nemen op tegenvallende activa – kunnen de toezichthouders niet accoord gaan met plannen om de aandeelhouders te bevoordelen ten koste van de risico’s voor de rekeninghouders. Maar dat is alles; het personeel moet maar afwachten wat er over hun toekomst wordt beslist.

Er is maar één eerlijk antwoord op de wens om medewerkers invloed te geven op de koers van hun onderneming, en dat is om de medewerkers eigendomsrechten te geven. In een familiebedrijf of een partnership hebben (sommige) medewerkers zeggenschap; in een cooperatie zoals de Rabobank mogen eigen regels gelden over zeggenschap en winstuitkering. We zien echter in de praktijk dat er niet zo veel grote familiebedrijven zelfstandig overleven en dat bij voorbeeld ook de landbouwcooperaties kiezen voor een andere ondernemingsvorm. Kennelijk is het aantrekken van anoniem kapitaal en de daarbij behorende discipline om maximale winst te maken zo nuttig dat wereldwijd bijna alle grote bedrijven kiezen voor de N.V.-vorm. De medewerkers van ABNAmro hadden het voordeel dat hun bank aandelen kon emitteren om te groeien – en konden daarom ook pochen dat hun bank veel dynamischer was dan de boerenleenbank. Nu hebben ze het nadeel dat over hen wordt beslist en dat alleen de hebzucht heerst.

Het zou daarom mooi zijn wanneer deze heldere en harde episode leidde tot minder hypocrisie over “stakeholders”. En nog mooier wanneer de wet werd veranderd en commissarissen alleen nog verantwoordelijkheid hadden ten opzichte van de aandeelhouders. Commissarissen zijn nu nog wettelijk gedwongen om rekening te houden met vele belangen, maar de aandeelhouders stellen commissarissen aansprakelijk wanneer de koers van het aandeel daaronder te lijden heeft. Een onmogelijke Nederlandse spagaat die niet meer van deze tijd is.